ALMAŠKI KRAJ - PODBARA
Svetosavska ulica u prošlosti se zvala i
Licidarska a i Jazavčev sokak.
Iako Almaški kraj obuhvata više od Podbare, ovaj deo Novog Sada, pre svega zbog Almaške crkve, često se poistovećuje sa celim Almaškim krajem. Ovog puta pre svega o Podbari.
XVIII vek - Do osnivanja Novog Sada
Stanovnici sela Almaša, koje se nalazilo na
močvarnom zemljištu negde između današnjeg Temerina, Nadalja, Siriga
i Srbobrana, pre oko 300 godina rešili su da napuste svoja ognjišta
i u potrazi za
boljim
životom da se presele u obližnji Petrovaradinski šanac (današnji
Novi Sad). Almašani su svoju pokretnu imovinu natovarili na volovske
i konjske samare i seljačka kola i na krajnjoj periferiji
Petrovaradinskog šanca, na Suvoj gredi, iza zadnjih kuća kod velike
bare našli svoje utočište. Oni su tokom 1718. godine na tom području
obrazovali svoje naselje, koje je zbog bare dobilo naziv Podbara, a
po stanovnicima, odnosno doseljenicima, iz sela Almaša, Almaški kraj.
U početku Podbara je bila siromašna, a njeni stanovnici stanovali su
u skromnim kućama napravljenim od pruća, oblepljenim blatom i
pokrivenim trskom. Žene su, zajedno sa decom, obrađivale
zemlju, što su činili i muškarci za vreme mira u svojstvu slobodnih
seljaka. Iz ovog se može zaključiti da su prvi Podbarci bili
graničari – seljaci. Krajem četrdesetih i početkom pedesetih godina
18. veka, austrijska carica Marija Terezija (1740–1780) postepeno je
počela da ukida vojne granice koje su formirane još posle Velikog
bečkog rata (1683 – 1699). Vremenom je na red stigla i Podunavska
vojna granica, u sklopu koje su bili, između ostalih, i svi
graničari Petrovaradinskog šanca. Svesni činjenice da će vojna
granica biti razvojačena (ukinuta), stanovnici Šanca podneli su
zahtev Bečkom dvoru za dobijanje elibertacionog akta na osnovu kojeg
je Petrovaradinski šanac kupio status slobodnog i kraljevskog grada
1. februara 1748. godine. Nakon toga, 1751. godine došlo je do
ukidanja Podunavske vojne granice, što su mnogi graničari, kako oni
sa Podbare tako i oni iz drugih krajeva, dočekali sa razočaranjem.
Zbog toga Almašani – graničari, koji su ostali bez vojne granice (odnosno,
bez svog vojničkog zanimanja), u određenom broju napuštaju Podbaru i
grad Novi Sad i sele se u podunavska sela gde se u to doba osnovao „Šajkaški
bataljon“ sa sedištem u Titelu. Međutim, bilo je i onih koji su se
povukli sa oberkapetanom u Srem, u Stare Banovce. Ipak, veliki broj
tadašnjih Podbaraca ostaje u Almaškom kraju baveći se u narednom
periodu povrtarstvom, ratarstvom, stočarstvom i ribolovom.(Na
slici u tekstu je Lađarska ulica slikana od ulice Zemljane ćuprije.
To je danas najuža novosadska ulica.)
Almaška
ulica je od retkih koje nisu menjale ime. Naravno, ime je imalo i
nemačku i mađarsku varijantu.
Po
osnivanju Novog Sada …
Po popisu stanovništva iz 1753. godine vidi se da su Podbarci koji
su ostali da žive u Novom Sadu imali kuće i kućišta u Čenejskim
sokacima i na zemljištu Helene Bogner. Pod Čenejskim sokacima
podrazumevaju se današnje ulice; Gundulićeva, Jug Bogdanova i
Patrijarha Čarnojevića, a za zemljište Helene Bogner nisu poznati
podaci koje su to ulice danas, ali se zna da je to zemljište
pripadalo kvartu u kome je bio Almaški kraj – Podbara. Na samom
kraju 18. veka Podbarci su sagradili novu Almašku crkvu.
Ploča
iznad glavnog - zapadnog ulaza u crkvu. Između ostalog piše da ...
obšestvo slobodne kraljevske varoši pravoslavnog istočnog
ispovedanja po odobrenju imperatora rimskog (austrijskog cara)
Franciska (Franca, Franje) drugog završi hram 1797.
Ona je osvećena 1797. godine, i od tada je po volji i želji Podbaraca postala najveća pravoslavna crkva u gradu. Želja stanovnika Podbare i Almaškog kraja da imaju najveću crkvu potiče još od stava prvih Novosađana koji su se delili po kraju u kom žive. Naime, oni koji su živeli od tadašnjeg Dunavskog mosta prema Sabornoj crkvi i dalje prema Temerinskom putu bili su u centru grada i smatrali su sebe za gospodu, a Almašane i ostale za paore i nižu klasu. Želeći da svoju vrednost, odanost i ljubav prema Podbari i crkvi dokažu novosadskoj gospodi, onima koji su u to vreme već uveliko sagradili novu Sabornu, Nikolajevsku, Uspensku i Jovanovsku crkvu, Almašani su odlučili da sagrade najveću crkvu u gradu. Nova crkva građena je oko stare u kojoj se i dalje bogoslužilo, sve dok poslovi oko izgradnje nove crkve nisu završeni. Tek tada je stari hram srušen, materijal iznet, posle čega je nova Almaška crkva osvećena.
Ulica Matice srpske ( a i Hanska ulica). Sačuvan je kućni broj koji je imao veći značaj nego što je to označavanje adrese stanovanja. To je bio svojevrstan JMBG 'glave porodice' po kome su se vodila i poreska zaduženja.
XIX
vek …
Tokom 19. veka Podbara se razvija u duhu novog vremena, jer ceo
grad doživljava svojevrsni napredak u mnogim sferama života. Nakon
revolucionarnih dešavanja 1848/49. i praktično potpunog razaranja u
bombardovanju sa Tvrđave 12. juna 1849. godine, Podbara je
obnovljena i tih godina obuhvatala je područje od Dunavske ulice
prema Dunavu i dalje prema današnjem kanalu, pa od Rajine šume (naspram
strelišta, pored današnjeg puta za Zrenjanin) skoro do Širina (današnje
brodske okretnice na Kanalu kod Industrijske zone Sever), zatim od
mesta gde će biti napravljeno igralište FK „Slavija“ prema
Temerinskoj ulici, sve do Pašićeve i njenog spajanja sa Dunavskom.
Odlukom austrijskog dvora pored Novog Sada prokopan je kanal 1875.
godine čime je isušena i tzv. „Bara četiri krajcare“. Naime, na
potezu od Almaške crkve i ugla današnjih ulica Đorđa Rajkovića i
Marka Miljanova pa prema današnjoj ulici Filipa Višnjića i dalje,
nalazila se bara koju su još zatekli Almašani 1718. godine.
Gornja slika ul.Milana Rakića je načinjena sa ugla ulice Zemljane ćuprije, Marka Miljanova i Rajkovićeve, tj. mesta na kome se prostirala ''Bara četiri krajcare''. Dole je ulica Zemljane ćuprije.
Ime „Bara četiri krajcara“ nastalo je zbog obaveze da je svaki vlasnik čamca koji je ulazio u grad preko bare morao da plati četiri krajcara. Tada je postojala i zemljana ćuprija i tzv. „zlatna greda“ na mestu današnjih ulica koje nose ta imena. Posle 1875. godine, taj do juče močvarni deo Podbare pretvoren je u pašnjake, a kasnije je na tom mestu počela da se stvara prva industrijska zona u Novom Sadu. Tada se do Podbare najlakše stizalo ulicom Zlatne grede, pa preko ulice Zemljane ćuprije prelazilo se u ulicu Save Vukovića (Crnog petla sokak), iz koje se moglo ući u ulicu Bele njive i izbiti na Temerinsku ulicu (Carski drum) u kojoj su poslednje kuće s desne strane bile u današnjoj ulici Patrijarha Čarnojevića (Srpski sokak).
Pored ovih ulica tada su postojale i Almaška ulica (Almaški sokak), Baranjska ulica (Mišji sokak), Gundulićeva ulica (Čenejski sokak), Jug Bogdanova ulica (Rivički sokak), ulica Marka Nešića (Bara sokak), ulica Milana Rakića (Fabrički sokak), ulica Petra Kočića (Medeni sokak), Pećka ulica (Mesečev sokak), Svetosavska ulica (Jazavački sokak), Skerlićeva ulica, Tekelijina ulica (Pašnjački sokak ili Ružin sokak ili Vrbin sokak ili Dugorepa) i Hadžić Svetićeva ulica (Sedam vođa sokak ili Gušterski sokak).
Ulica
Petra Kočića do izbijanja na Temerinsku.
Treba imati u vidu da je ono što zovemo 'starim' Novim Sadom poprilično novo: građeno je nakon razaranja sa Tvrđave 1849. Skoro da ni jedna zgrada nije starija od tog događaja.
Skerlićeva ulica do izbijanja na ulicu Save Vukovića. Ovde negde je bila pristanišna zgrada - biletarnica o kojoj se govori u tekstu gde se pominje da je na mestu Zdanja Matice srpske bio han, i o tome da se hanu prilazilo i vodom. Ispod je slika ulice Save Vukovića na uglu sa ulicom Zemljane ćuprije.
Pećka
ulica (Mesečev sokak) do izbijanja na Almašku ulicu.
Sterijina
ulica do izbijanja na ulicu Matice srpske.
Šumadijska ulica slikana u pravcu Riblje pijace. Prva zgrada desno je bila stambena i u njoj su bili stanovi nameštenika Plinare iliti Gas-fabrike. Pogon za proizvodnju gasa je bio u daljoj zgradi na sprat. Gas se razvodio cevima po kućama u centru grada sve do kraja 50-tih godina XX veka. Na mestu gde su bili rezervoari za gas izgrađena je toplana 'Istok'.
Ulica
Zlatne grede. Ulaz u Zmaj-Jovinu gimnaziju je na desnoj strani.
XX
vek …
Prvih decenija 20.veka malo toga se promenilo
na Podbari. Pre sam rat 1940. godine u aprilu će se probiti nasipi
tadašnjeg kanala i veći broj ulica će se nači pod vodom oko dve
nedelje, uglavnom ulice oko Marka Miljanova. Tokom rata, deo Podbare
naslonjen na industrisku zonu pretrpeće teška oštećenja usled
savezničkog bobardovalja avgusta-septembra 1944. godine. Posle
Drugog svetskog rata, tokom šezdesetih godina 20. veka industrijska
zona koja se do tada nalazila na jednom delu Podbare preseljena je
na drugu lokaciju i gotovo sve fabrike iz tog dela grada iseljene su,
osim „Elektroporcelana“ i „Nive“. Tada Podbara počinje urbanistički
da se razvija po važećem Generalnom i Regulacionom planu. Na mestu
gde se nalazila fabrika svile („Svilara“), na obodnom gradskom
pravcu, podignute su stambene zgrade od 12 do 16 spratova, sa
nastavkom pada prema centru Podbare gde su zidane zgrade od 7
spratova u Kosovskoj ulici i od 5 spratova u ulici Đorđa Rajkovića i
nekoliko objekata oko crkve. U ostatku Podbare planirana je
izgradnja stambenih zgrada od 4 sprata. Međutim, krajem sedamdesetih
godina 20. veka, otvorena su nova gradilišta na Novom naselju i
Detelinari, a zbog povoljnih uslova za granju većina investitora
prelazi na ta gradilišta. Tada je stopiran urbanistički razvoj
Podbare čime je počela svojevrsna degradacija ovog dela grada. Osim
tekućeg održavanja, od tog vremena prestala su sva značajnija
ulaganja gradskih vlasti u Podbaru.(Tekst je iz Vikipedije)
Sadašnje granice Podbare sa juga su ulice Miloša Bajića, Trg Republike, Daničićeva, Zlatne Grede, Pašićeva; zapadna granica je Temerinska ulica, severna granica je kanal Dunav-Tisa-Dunav, a istočna Dunav.
Vest iz 'Dnevnika':
“
Ovde
je živeo i stvarao Marko Nešić, 1873–1938, tamburaš, kompozitor,
organizator kulturnog života među radnicima i
zaslužni esperantista. Novosađani”. Zluradi bi rekli, dugo im je
trebalo da se sete tvorca „Žabaljke“, „Đuvegije, gde ste da ste?“, “Donesi
vina, krčmarice”, “Idem kući a već zora” i još mnogo drugih, pesama
bez kojih i danas nema pravog teranja kera, ali nije tako. Jer ga
nikada nisu ni zaboravljali. Neku godinu kasnije su jedan primeren
sokak u zavičajnoj mu Podbari nazvali po njegovom imenu.''
Ulica
Bele njive
Više decenija posle II svetskog rata nije bila dozvoljena promena izgleda većeg dela Podbare bliže centru. Namera da se sačuva stari izgled grada bila je u raskoraku sa materijalnim mogućnostima i prioritetima u razvoju Novog Sada. Čuvanje delova grada koji su bili po zaštitom kao istorijska baština padalo je na teret vlasnika, odnosno korisnika objekata. Kako oni uglavnom, nisu imali sredstava za takvo, skupo, održavanje Podbara je bila sve neprivlačnija i za oko i za živeti u njoj.
U tranzicionim vremenima nova gradnja ušla je i u delove Podbare dalje od centra, na poprilično loš način. Zgrade za masovno stanovanje izgrađene na uličnoj liniji nekadašnjih porodičnih kuća stvorile su ulice preuske za savremeni saobraćaj. Komunalna infrastruktura je rađena nesveobuhvatno tako da će ovaj deo grada još dugo patiti od problema. (Tekst u boji N. Glišić)
